 |
|
 |
Slagvaardige zielszorg tegen mishandeling A. van Dantzig - Referentie: AMC Magazine, 6 juni, 2000 |
Psychiater A. van Dantzig geeft in zijn meest recente essaybundel blijk van een onverminderde strijdbaarheid. Mensen onder elkaar laat zich lezen als een kruistocht tegen onze huidige, beperkte opvatting van geestelijke gezondheidszorg. Een opvatting met ronduit barbaarse gevolgen, zoals de ruim verspreide kindermishandeling. ‘Amnesty International heeft voor minder wereldwijde acties ontketend.’ De term aristocratisch dringt zich onweerstaanbaar op. Gebruind gezicht onder grijswit haar, vrij lang postuur, zeer verzorgde kleding. De zenuwarts mag dan een fractie brozer ogen dan op de foto die de achterpagina van zijn meest recente publicatie siert, de geest vertoont nog niet het minste spoor van verval. Van Dantzig, negenenzeventig jaar inmiddels, denkt en formuleert ongewoon helder, achteloos leunend op een eruditie waar hij niet alleen binnen zijn leeftijdsgroep om benijd zal worden. Onverminderd is ook de gedrevenheid waarmee hij de gebreken van de geestelijke gezondheidszorg te lijf gaat. Zijn jongste bundel Mensen onder elkaar bestrijkt thema’s die reiken van Simon Vestdijk tot de zin van het leven. Maar het zwaartepunt ligt bij een ongerijmdheid waarover Van Dantzig zijn verontwaardiging moeilijk de baas kan: de overvloed van psychische aandoeningen in onze samenleving en de vanzelfsprekendheid waarmee het merendeel daarvan onbehandeld blijft. Er wordt met twee maten gemeten, betoogt de emeritus hoogleraar, die tot 1983 de polikliniek Psychiatrie van het AMC bestierde. Wat de overheid aanbiedt ter bevordering van onze lichamelijke gezondheid - van hielprikken en consultatiebureaus tot anti-rookcampagnes en de Schijf van Vijf – staat in geen enkele verhouding tot de aandacht voor ons psychisch welbevinden. PIJNLIJK ‘Dat zijn we inmiddels zo gewend, maar het is een relatief nieuw verschijnsel’, verklaart Van Dantzig aan de keukentafel van zijn ruime flatwoning in Amsterdam Zuid. ‘Tot diep in de jaren vijftig bestond er een fijnvertakt systeem van geestelijke gezondheidszorg als onderdeel van wat ik in mijn boek de ‘eerstelijnszielszorg’ heb genoemd. De pastoor en de dominee waren direct betrokken bij het geestelijk welzijn van het individu. Niet dat die voorziening in alle opzichten ideaal was, maar dat is weer een ander verhaal.’ Met de secularisatie en de vernieuwing binnen de kerken viel er volgens Van Dantzig een gat waarvan de opvulling tot de huidige dag is uitgebleven. De gevolgen kwamen pijnlijk aan het licht in de jaren zeventig, toen de overheid besloot psychotherapie voortaan uit de gemeenschapsmiddelen te bekostigen. Vrijwel onmiddellijk meldde zich een zo grote stroom hulpzoekenden, dat in allerijl werd besloten tot de instelling van Riaggs, die strikt gelimiteerde budgetten kregen toebedeeld. Van Dantzig: ‘Sindsdien kent de geestelijke gezondheidzorg het soort tweedeling waartegen we in de lichamelijke zorg acuut te hoop zouden lopen. Verzekerd van psychotherapeutische hulp is alleen wie een direct gevaar voor zichzelf of zijn omgeving vormt, of er zelf voor kan betalen. De anderen moeten maar afwachten wat er voor ze overschiet.' Aan de waarachtigheid van de vermeende psychische nood twijfelt hij geen moment. 'Ik heb in de tientallen jaren dat ik in de ambulante geestelijke gezondheidszorg werk duizenden mensen gezien die hulp vroegen’, schrijft hij in Mensen onder elkaar. ‘Nooit, ik herhaal: nooit was daar iemand bij wiens klachten hoorden tot de levensproblemen die in de vriendschappelijke sfeer kunnen worden opgelost.' Dat die nood niettemin zo lang onzichtbaar is gebleven, wijt de psychiater vooral aan de schaamte van de betrokkenen. Eeuwenlang is verondersteld dat geestelijk welzijn onder het regime van de vrije wil valt. In een samenleving die gestempeld is door kapitalisme en liberaal marktdenken doet zo'n postulaat het trouwens nog steeds goed. En wie zijn problemen uiteindelijk aan zichzelf te wijten heeft, zal er niet mee te koop lopen. Maar voor het concept van een vrije wil geeft hij persoonlijk geen stuiver. Dat is uitgevonden om mensen schuldig te kunnen verklaren: een diepgewortelde neiging die al in het paradijsverhaal opduikt. Van Dantzig: ‘Toen Eva van de appel at, tegen het Goddelijk gebod in, werd ze direct gebrandmerkt. De mogelijkheid dat ze onvolmaakt geschapen was, dat het Opperwezen haar overvroeg, komt niet aan de orde. Het christendom is door de eeuwen heen ook nooit bijzonder geïnteresseerd geweest in structurele, maatschappelijke oorzaken van individuele narigheid. Als iemand schuldig is, ben je ontslagen van de plicht naar oorzaken te zoeken. Maar als het erom gaat menselijk gedrag te begrijpen, is determinisme een oneindig vruchtbaarder benadering dan het uitgangspunt van een vrije wil.' VERMOORD De gevolgen van het hiaat in de geestelijke gezondheidszorg blijven niet beperkt tot een overstelpende hoeveelheid pyschisch lijden, meent de psychiater. Er is een directe samenhang met aanwijsbaar excessen als zinloos straatgeweld en kindermishandeling. In zijn bundel stelt hij vast dat een belangrijk deel van de criminaliteit en gewelddadigheid optreedt bij mensen die een onveilige jeugd hebben gehad ('Al moet u ook de rol van alcohol niet uitvlakken - een veel groter probleem dan drugs’), zonder personen om te vertrouwen en zich aan te hechten. Met nadruk spreekt Van Dantzig daarbij zijn verontrusting uit over de stilte waarmee de wijd verbreide praktijk van kindermishandeling is omgeven. 'Binnen de Nederlandse gezinnen worden jaarlijks tachtigduizend kinderen ernstig mishandeld en tachtig gedood', zegt hij. ‘Dat zijn algemeen geaccepteerde cijfers, ze worden ook door overheidsinstanties gehanteerd. Tachtig dode kinderen per jaar! En als er één jongen zonder aanleiding op straat wordt vermoord, is het hele land in rep en roer.’ Die selectieve verontwaardiging – ‘Amnesty International heeft voor minder wereldwijde acties ontketend' – verklaart hij in de eerste plaats uit de omstandigheid dat zinloos geweld ieder van ons kan overkomen. Kindermishandeling treft alleen anderen. Maar ook onze ambivalente natuur is er debet aan. ‘De mens is een groepsdier, maar hij wil ook zijn eigen zin doen. Daar hebben we thuis de meeste gelegenheid voor. Vandaar dat de privéruimte angstvallig dient te worden afgeschermd voor elke bemoeienis van buitenaf.’ Van Dantzig respecteert die huiver, maar is er ook van overtuigd dat we er te ver in zijn gegaan. ‘Als er een besmettelijke ziekte uitbreekt, vindt iedereen het vanzelfsprekend om zich te laten onderzoeken en zelfs te laten vaccineren. Maar je hoort niemand zeggen: er worden in dit land tienduizenden kinderen gemarteld, dat is inacceptabel, ik stel mijn huis open voor inspectie. En toch moeten we die toegang op de een of andere manier zien te verkrijgen.' Met het uit huis plaatsen van de mishandelaars, zoals minister Korthals recentelijk bepleitte, wordt het paard toch nog achter de wagen gespannen. Beduidend meer vertrouwen heeft de psychiater in het aanbieden van structurele ondersteuning bij de opvoeding, een remedie die eerder is voorgesteld door deskundigen als de Amsterdamse Pedagogiek-hoogleraar Baartman en de Maastrichtse jurist Willems. Zulke opvoedingshulp zou op z’n minst beschikbaar moeten zijn voor ouders die hun kind in 'moeilijke omstandigheden' krijgen. ‘Niet als bevoogding, maar als een handreiking - vergelijkbaar met de manier waarop consultatiebureaus en huisartsen de lichamelijke gezondheid bevorderen.’ INDOCTRINATIE Evenmin als die lichamelijke zorg, benadrukt hij in zijn boek, zou de geestelijke gezondheidzorg zich moeten beperken tot de preventie van scheefgroei en excessen. Ze moet ook de voorwaarden aanreiken voor een gezonde geestelijke ontwikkeling. In dat verband signaleert de emeritus een merkwaardig verschijnsel: overal krijgen kinderen van jongsaf aan de normen, waarden en regels ingeprent van de staatsvorm waarin ze opgroeien, behalve in de democratie. Een riskante nalatigheid, meent hij. 'Mensen streven hun eigen belang na, voor zover ze daarin niet worden belemmerd door omgangsregels die al in de vroege jeugd zijn geïnternaliseerd. Mijn vermoeden is dat we zo'n lange kindertijd hebben om ons die regels eigen te maken. Zonder zulke vormen van indoctrinatie valt de samenleving uit elkaar, dan raakt de samenhang ondermijnd. Bij een democratie weegt dat misschien nog wel zwaarder dan bij andere staatsvormen, omdat democratieën door het ontbreken van een gedeelde ideologie toch al tot fragmentatie neigen.' Maar wordt er op de tegenwoordige basisscholen dan niet van alles georganiseerd om kinderen respectvol met elkaar te leren omgaan! 'Er gebeurt natuurlijk wel het een en ander, in de vorm van kringgesprekken en dergelijke', erkent hij onmiddellijk. 'Maar het blijft bij locale initiatieven. Ik vind onze staatsvorm waardevol genoeg om nauwkeurig te gaan welke kennis en vaardigheden er nodig zijn voor de instandhouding ervan. Een kleine catechismus van de democratie, met vragen en antwoorden die voor iedere schoolverlater gesneden koek zijn, dat is helemaal niet zo'n gekke gedachte.' KONINGIN In Van Dantzigs visie heeft een gezonde samenleving nog tenminste één andere peiler nodig. De handhaving van basale democratische waarden als wederzijdse bijstand en respect voor elkaar vereist bovenal een geloofwaardige, goed zichtbare overheid. Want naast groepsdieren zijn mensen vooral hiërarchische dieren. 'De behoefte aan verticale ordening is bij ieder van ons ingebakken. Je hoeft er het eerste het beste damesblad maar op na te slaan: ze puilen allemaal uit van de mensen die hoog in de piramide staan. Niemand is daar ongevoelig voor. Het meest duidelijk merkte ik dat zelf een aantal jaren geleden, toen ik aan de koningin werd voorgesteld. Tot mijn eigen verbazing werd ik opeens verlegen.' Met het oog op die geloofwaardigheid zijn halfhartige overheidsmaatregelen uit den boze, oordeelt hij. Een zinledig recht op psychotherapie is even fnuikend als een maximumsnelheid die nauwelijks wordt gecontroleerd. In dat perspectief valt er voor de overheid inmiddels een aardige dosis wetgeving te snoeien, respectievelijk te stutten. Maar wat diezelfde overheid vóór alles zou moeten aanpakken, Van Dantzig kan het niet genoeg beklemtonen, is het probleem van de kindermishandeling - met voorsprong de meest beschamende kant van onze hedendaagse samenleving. 'Zonder een flinke maatschappelijke lobby krijgen we de politiek nooit zo ver dat er serieus over preventie gesproken wordt, dat realiseer ik me wel. Gelukkig zijn er signalen die in de goede richting wijzen. Zoals de recente oprichting van de Nederlandse tak van Defence for Children International, een organisatie met een grote deskundigheid en gedrevenheid.’ Licht beschroomd: ‘Ik ben er een beetje trots op dat het initiatief daarvoor is genomen door iemand die een lezing van mij had bijgewoond.’ A. van Dantzig, ‘Mensen onder elkaar. Essays over geestelijke gezondheidszorg’, Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2000. RAAK-manifest kindvriendelijke samenleving en aanpak kindermishandeling (media-versie 19-9-2000) 1. Kinderrechten in Grondwet en wet, voorlichting over kinderrechten
2. Schouders
onder ouders: de drie O's (Opvoedgeld, Opvoedinformatie, Opvoedhulp)
Opvoedgeld
3. Jeugdzorg,
uithuisbegeleiding, pleegzorg, omgangsbemiddeling, hoorrecht
4. Beter betaalde en opgeleide beroepsbeoefenaren, opvangvoorzieningen, (bij)scholing
5. Scholen: sociaal-emotionele en democratische vorming, weerbaarheid
6. Participatie, sociale plichten, sport en spel
7. Geweld de wereld uit - om te beginnen uit het gezin! Publiekscampagnes over opvoeden zonder geweld
8. Melden van kindermishandeling, publiekscampagnes over kindermishandeling/AMK's
9. Geen wachtlijsten, specialistische centra, privacy geen vrijbrief voor mishandeling
10. Investeringen, een minister en een integraal beleid voor kinderen en opvoeders
Reflectie - en
Actiegroep Aanpak Kindermishandeling R A A K Secretariaat:
|
